Nói về quê hương mới của cà phê vối phải nói đến vùng Tây Nguyên, bởi theo số liệu thống kê, tổng diện tích của 20 tỉnh có trồng cà phê vào năm 2022 là 710.590ha, riêng 5 tỉnh ở Tây nguyên đã chiếm đến 639.000ha (89,93%) trong đó trên 85% là cà phê vối. Năng suất cà phê nhân cao hơn bình quân 15 tỉnh còn lại từ 20 đến 25%. Kim ngạch xuất khẩu từ 1,77 triệu tấn đã mang lại cho đất nước là 4 tỷ USD (cao hơn kim ngạch xuất khẩu gạo của cả nước khoảng 15-20%).
Hơn nữa, nếu so với Ethiopia là nơi xuất xứ của cây cà phê thì vẫn thua cà phê của Việt Nam cả về diện tích, năng suất và sản lượng. Về năng suất, Cà phê Việt Nam được xếp thứ nhất trong số 50 nước có trồng cà phê trên thế giới, trong lúc Ethiopia lại chỉ xếp thứ 13. Vào năm 2012, năng suất cà phê của Việt Nam cao hơn cà phê của Ethiopia 4,3 lần.
 |
Nhà nông bón phân theo tiêu chuẩn kỹ thuật cho cây cà phê |
Lịch sử cây cà phê có mặt ở Việt Nam
Theo các tài liệu, vào năm 1857 (trước khi thực dân Pháp nổ súng xâm lược nước ta 1 năm), một số linh mục người Pháp mang cà phê chè (Arabica) vào Việt Nam, thoạt đầu trồng thử ở Hà Nam, Thanh Hóa, Nghệ An, Quảng Bình, Quảng Trị, sau đó trồng thử ở Tây Nguyên và Miền Đông Nam Bộ. Nhìn chung cà phê chè vẫn mọc được trên các vùng đất đã thử nghiệm nhưng cho năng suất thấp, một phần do quảng canh, mặt khác do sâu đục thân và bệnh rỉ sắt phá hại nặng nên không thể phát triển rộng rãi được.
Đến năm 1908, người Pháp tiếp tục nhập thêm 2 giống cà phê Robusta và Excelsa (cà phê mít) vào trồng. Từ đó ở Việt Nam tồn tại cả 3 giống cà phê: Cà phê chè (Coffea Arabica), cà phê vối (Coffea Canephora) và cà phê mít (Coffea Excelsa). Mặc dù cà phê được cho là một loại thức uống cao cấp, cây hái ra tiền nhưng người dân Việt Nam thời ấy cơm không đủ ăn, áo không đủ mặc, nên chẳng mấy ai nghĩ đến tách cà phê, một loại thức uống xa xỉ.
Do vậy, dù người Pháp lập ra nhiều đồn điền nhưng sản phẩm cà phê thu được cũng chỉ dành cho người Pháp. Theo tài liệu, năm 1930 cả nước ta trồng được 5.900ha, trong đó có 4.700ha cà phê Arabica, 900ha cà phê Excelsa và 300ha cà phê Robusta. Sản lượng cà phê của Việt Nam năm 1975 chỉ được 6.000 tấn.
 |
Các nhà khoa học thường xuyên về địa phương hướng dẫn người trồng cà phê chăm sóc cây trồng đúng cách |
Sau năm 1975, Nhà nước có chính sách phục hồi và phát triển sản xuất, lại có các chương trình hợp tác giữa Việt Nam một số nước. Tuy nhiên, nước ta vẫn bị Mỹ cấm vận nên chưa có thị trường tiêu thụ loại thức uống cao cấp này ra các nước khác. Cùng với đó, do điều kiện cơ sở vật chất, kỹ thuật quá thiếu thốn, mãi đến năm 1986 cả nước cũng chỉ trồng được 50.000ha cà phê các loại, chủ yếu tập trung vào 5 tỉnh ở Tây Nguyên, cho sản lượng khoảng 18.400 tấn, bình quân cho năng suất 380 kg cà phê nhân/ha. Số cà phê này cũng chỉ xuất bán cho các nước theo hợp đồng đã ký. Phần tiêu thụ nội địa rất ít.
Càng về sau, các hoạt động nghiên cứu khoa học về cà phê được đầu tư tốt hơn nên cũng xác định được các địa danh và kỹ thuật thích hợp cho từng loại cà phê phát triển.
Với cà phê chè, dù chất lượng được xếp vào loại hảo hạng nhưng chỉ trồng được ở các độ cao từ 600m trở lên, cần khí hậu mát mẻ và kỹ thuật nghiêm ngặt, khống chế bệnh rỉ sắt và sâu đục thân cũng tốn kém nên dù có thể thích hợp ở địa bàn các tỉnh vùng núi phía Bắc nhưng diện tích gieo trồng cũng bị hạn chế.
Ở Tây Nguyên, cà phê chè đã tìm được quê hương là vùng Lâm Đồng. Nhờ vậy, khi khách hàng cần đến hương vị của cà phê chè thì cũng có điều kiện để làm vừa lòng một phần do khách hàng mong đợi.
Với giống cà phê mít, dù có đặc tính chống chịu sâu bệnh khá tốt, sinh trưởng được ở nhiều vùng nhưng do chất lượng kém hơn cà phê chè và cà phê vối, nên diện tích gieo trồng cũng không đáng kể.
Riêng cà phê vối, sau bao nhiêu thăng trầm, và cũng trải qua nhiều nghiên cứu, thực nghiệm nên các nhà khoa học đã khẳng định vùng Tây Nguyên là nơi cây cà phê vối sinh trưởng phát triển thuận lợi hơn các vùng còn lại. Bởi vì, Tây Nguyên có khí hậu, đất đai rất thích hợp. Đặc biệt, con người ở đây không những cần cù, chịu khó mà cũng đã tích lũy được nhiều kinh nghiệm trồng, chăm sóc và kỹ thuật chế biến để cây cà phê phát huy được đầy đủ tiềm năng của nó.
 |
Các nhà khoa học của Công ty Bình Điền đang hướng dẫn các nhà nông kỹ thuật để chăm sóc cây cà phê đạt năng suất cao |
Cơ hội để cây cà phê được phát triển bền vững ở Tây Nguyên
Từ năm 1995, khi lệnh cấm vận của Mỹ được dỡ bỏ, Việt Nam có điều kiện bang giao với nhiều giới khách hàng khác nhau, kết hợp với tập đoàn Vina Caphe được thành lập nên đã tạo điều kiện để người trồng cà phê có chỗ dựa vững chắc cho việc sản xuất và tiêu thụ sản phẩm của họ.
Người ta thường nói “người đẹp nhờ lụa, lúa tốt nhờ phân”, cây cà phê cũng không nằm ngoài quy luật ấy. Vì vậy, khi bang giao với nhiều nước thì có điều kiện tiếp cận được nhiều nguồn phân bón và thuốc bảo vệ thực vật ngoại nhập và các cơ sở sản xuất phân bón trong nước cũng đua nhau phát triển. Người trồng cà phê được cung cấp giống tốt, kỹ thuật gieo trồng chăm sóc phù hợp, lại có đủ phân bón và kỹ thuật canh tác ngày càng cải tiến, sản phẩm làm ra đã có nơi tiêu thụ đáng tin cậy.
Các yếu tố này hợp thành đã tạo ra nguồn cảm hứng mới cho người trồng cà phê làm cho diện tích, năng suất, sản lượng cà phê của Tây Nguyên, và cả nước ngày càng tăng trưởng rất nhanh chóng.
Cụ thể, năm 1986 cả nước có 50.000ha với năng suất chỉ đạt 380kg/ha, thì đến năm 1994 diện tích cà phê đã lên đến 150.000ha, đạt năng suất 1 tấn/ha (so với 1986 tăng 2,63 lần hay 263%). Với đà tiến vọt như vậy, diện tích và năng suất cà phê năm sau cao hơn năm trước.
Sau 20 năm, năm 2014 diện tích cà phê Việt Nam tăng lên 574.240ha, đạt năng suất 2.250kg/ha (tăng 11,5 lần về diện tích và 6 lần về năng suất so với năm 1986). Với năng suất trên, cà phê Việt Nam được xếp hạng nhất so với 50 nước có trồng cà phê trên thế giới, hơn cả Brazil, là nước có điều kiện kinh tế kỹ thuật tốt hơn, trồng cà phê lâu đời hơn và có diện tích cà phê cao gấp 3,7 lần so với Việt Nam.
Theo số liệu thống kê của Bộ NN&PTNT, năm 2022, diện tích cà phê của cả nước đã tăng lên đến 710.590ha, riêng khu vực Tây Nguyên đã có 639.000ha, chiếm 89,90%. Cũng chính trong năm 2022, mặc dù đại dịch COVID-19 vẫn còn cản trở nghiêm trọng cho sản xuất, lưu thông và phân phối, giá cả vật tư lại leo thang đến chóng mặt nhưng Việt Nam vẫn cung cấp ra thị trường được 1,77 triệu tấn cà phê (xếp thứ 2 sau Brazil) và đạt năng suất bình quân 2.493kg/ha (vẫn đạt thứ nhất trên thế giới). Tổng kim ngạch mang về cho đất nước là 4 tỷ USD. So với 2021 tăng 13,8% về số lượng và 32% về kim ngạch.
 |
Phân bón thương hiệu Đầu Trâu của Công ty Bình Điền được người dân vùng Tây Nguyên tin, yêu dùng cho cây cà phê |
Tôn vinh người trồng cà phê ở Tây Nguyên
Với đạo lý “ăn quả nhớ kẻ trồng cây”, từ năm 2005, UBND tỉnh Đắk Lắk đã phân công cho Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn tìm phương cách để biến đạo lý đó với người trồng cà phê thành hiện thực. Từ đó, Công ty Cổ phần Phân bón Bình Điền được vinh dự trở thành nhà tài trợ chính cùng với tỉnh Đắk Lắk thực hiện ý tưởng đó.
Đến hẹn lại lên, kể từ năm 2005, cứ 2 năm Lễ hội Cà phê Buôn Ma Thuột (Festival Cafe Buon Ma Thuot) được tổ chức 1 lần và Festival Cafe năm nay là lần thứ 8 sẽ diễn ra từ ngày 10 - 14/3/2023 tại thủ phủ Cà phê Buôn Ma Thuột.
Tại Festival, Công ty Cổ phần Phân bón Bình Điền không chỉ tài trợ về kinh phí cho các hoạt động tại Festival Cafe như giúp các đối tác trong và ngoài nước có điều kiện thảo luận, ký kết các hợp đồng mua bán cà phê mà còn tham gia tổ chức học thuật, tài trợ duy nhất và đồng tổ chức Hội thi Nông dân đua tài cho nông dân trồng cà phê 5 tỉnh Tây Nguyên và một số tỉnh có diện tích trồng cà phê lớn trong cả nước. Bên cạnh đó, Bình Điền còn tổ chức cho nông dân xuất ngoại tham quan học tập kinh nghiệm sản xuất, chế biến, phân phối sản phẩm của nông dân các nước.
Sau mỗi Festival Cafe, nhà nông như được tiếp thêm sức lực mới, hăng hái sản xuất, cải tiến kỹ thuật, chăm sóc cho cây cà phê ngày càng phát triển tốt hơn. Từ đó, lòng tin tưởng vào ngành sản xuất cà phê cũng được gắn chặt hơn. Chính nhờ vậy, vào những năm COVID-19 hoành hành, giá vật tư phân bón tăng vọt, lưu thông phân phối gặp nhiều khó khăn, giá cà phê bị sụt giảm nhưng người trồng cà phê vẫn không rời bỏ cây cà phê.
Với những nhân tố ấy mà diện tích và năng suất cà phê không ngừng được phát triển. Kim ngạch ngành cà phê ngày càng được tăng trưởng rất ngoạn mục ở vùng Tây Nguyên đặc biệt là cây cà phê vối.
GS.TS Mai Văn Quyền
